مردم استان گیلان همه‌ساله در ایام محرم و روز شهادت سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش با برگزاری آیین‌های سوگواری مختلف، عشق و ارادت خود را به آن حضرت نشان می‌دهند. مردم گیلان در دهه اول ماه محرم با حضور در مساجد و حسینیه‌ها و برگزاری آیین‌های ویژه، حماسه حسینی و مظلومیت اهل بیت را در باور خود به نمایش می‌گذارند.
همه‌ساله آیین‌های سوگواری در مناطق شهری و روستایی گیلان از سوی عزاداران حسینی اجرا می‌شود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد. بیشتر روستاها و مناطق شهری گیلان در این ایام تا پاسی از شب مملو از حضور دوستداران سالار شهیدان برای برگزاری مراسم عزاداری است و آن‌ها با حضور در مساجد، تکایا و راه‌اندازی دسته‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی، نوحه‌سرایی و تعزیه‌خوانی به سوگواری می‌پردازند.
طشت‌گذاری در تالش و آستارا
در آیین سنتی طشت‌گذاری که بیشتر در شهرها و روستاهای تالش و آستارا برگزار می‌شود، عزاداران سیدالشهدا (ع) با پوشیدن لباس سیاه، سینه‌زنی و طی آئینی سنتی، با قرار دادن نمادین یک طشت مسی در جایگاه ویژه‌ای از خیمه‌گاه حضرت ابوالفضل العباس (ع)، عزاداری‌های ماه محرم را آغاز می‌کنند.
این طشت‌ها که بیشتر بر دوش ریش‌سفیدان محله حمل می‌شود، تا پایان عزاداری‌ها که با شمع‌های روشن احاطه شده است. در محل قرار می‌گیرد و عزاداران به قصد تبرک و شفا گرفتن از آن آب می‌نوشند.
علم‌بندی در ماسوله
یکی از آیین‌های عزاداری در این ماه مراسم ویژه علم‌بندی است که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی استان گیلان با آیین‌های خاصی برگزار می‌شود.
در این مراسم مردم مناطق مختلف با پذیرایی از عزاداران در مساجد و حسینیه‌ها با تشکیل دسته‌های مختلف سینه‌زنی و خواندن نوحه، پرچم‌های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهداء بر سردر مساجد و گنبدهای آن نصب می‌کنند.
علم‌بندی در ماسوله از آیین‌های قدیمی و معروف گیلان است که بنا بر روایات ۸۰۰ سال قدمت دارد و هر سال افراد زیادی برای شرکت در این مراسم به این منطقه سفر می‌کنند. این آئین غروب روز ششم محرم در امام‌زاده عون بن علی، از نوادگان حضرت علی (ع) برگزار می‌شود.
«شاخسی واخسی» در آستارا و تالش
مراسم سنتی شاه‌حسین‌گویان موسوم به «شاخسی واخسی» به معنی (شاه حسین، وای حسین) از قدمت زیادی در آستارا و تالش برخوردار است و هم‌زمان با تاسوعای حسینی در بعضی از مساجد روستاهای شهرستان‌های آستارا و تالش برگزار می‌شود.
در این مراسم سنتی، عزاداران حسینی در خط طولی به دو دسته تقسیم می‌شوند و مقابل یکدیگر می‌ایستند، به نحوی که هر دسته یک سردسته دارد که با به دست گرفتن چوب‌دستی که نمادی از شمشیر است در صف اول می‌ایستد و پس از ساکت شدن اعضا با صدای بلند فریاد می‌زند، «حیدر»، سردسته دوم چوب به دست در پاسخ او می‌گوید: «علی (ع)» سپس در ادامه سردسته گروه اول در حالی‌که چوب دستی‌اش را بالا برده بر سینه می‌کوبد و می‌گوید: «شاخسی» یا همان «شاه حسین» و سردسته دوم نیز در پاسخ او می‌گوید «واخسی» یا همان «وای حسین» و به این ترتیب همه اعضای گروه این شعارها را تکرار می‌کنند.
شمع‌گردانی در آستارا
آیین شمع‌گردانی نزد مردم آستارا جایگاه بسیار مهم و ویژه‌ای دارد و از عصر روز تاسوعا در این شهرستان برگزار می‌شود. در این مراسم خانواده‌ها برای گرفتن حاجت خود، با تهیه شمع با پای پیاده به مساجد می‌روند و در مقابل طشت‌های پر از آب اقدام به روشن کردن شمع‌های خود می‌کنند.
مراسم «زاره زاره»
عاشورا در گیلان با مراسم «زاره زاره» که به معنای زاری و فغان است، آغاز می‌شود. در این مراسم که سحرگاه عاشورا اجرا می‌شود، زنان و دختران به دنبال نوحه‌خوانی و ذکر مصیبت اباعبدالله (ع) به همدردی با فرزندان و زنان کاروان کربلا می‌پردازند و یاد رنج‌های آن‌ها را در سحرگاه دهم محرم زنده نگاه می‌دارند.
عزاداران حسینی صبح عزا با خرما، شیر و چای نذری پذیرایی می‌شوند و برای امام حسین گریه و زاری می‌کنند. این عزاداری که بعد از نماز صبح آغاز می‌شود چند ساعتی ادامه دارد و پس از آن عزاداران به خانه‌ها و هیئت‌ها می‌روند و خود را برای برپایی مراسم ظهر عاشورا آماده می‌کنند.
چهل منبران در لاهیجان
از دیگر آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان می‌توان به «چهل منبران» یا «چهل منبر» اشاره کرد. مراسمی که در شب عاشورای حسینی در برخی شهرهای گیلان اجرا می‌شود. در این شب در خیابان‌های قدیمی شهر، برخی افراد که نذر می‌کنند یک ظرف برای خرما، یک ظرف پر از برنج، یک ظرف خالی و یک مکان برای روشن کردن شمع روی میز قرار می‌دهند.
با غروب آفتاب افرادی که نذر می‌کنند یا عزاداران، ۴۰ شمع و ۴۰ خرما به دست می‌گیرند. هر فرد باید در ۴۰ ایستگاه یک شمع روشن کند و یک خرما بگذارد و به اندازه چند دانه برنج بردارد. با اتمام مراسم برنج‌هایی که در چهل منبر جمع شده است، با برنج‌های مصرفی خانواده مخلوط می‌شود. اهالی قدیمی گیلان معتقد هستند که این کار موجب افزایش برکت و روزی می‌شود.
بسیاری افراد معتقد هستند که در شب چهل منبر باید ۷۲ دانه خرما و ۷۲ شمع به یاد ۷۲ شهید کربلا در دست داشت، از این‌رو این مراسم با ۴۰ عدد شمع و خرما آغاز و با ۷۲ عدد از آن‌ها به پایان می‌رسد.
مراسم علم واچینی
«علم واچینی» در روز عاشورا یا سومین روز شهادت امام حسین (ع) اجرا می‌شود و زمان برگزاری آن در برخی شهرهای استان گیلان متفاوت است. در این روز افرادی که در مراسم علم‌بندی شرکت کرده‌اند، دوباره دور هم جمع می‌شوند. افرادی که در این فاصله حاجت‌روا شده‌اند و به خواسته خود رسیدند، میان مردم نذری پخش و گوسفند قربانی می‌کنند.
سپس در مراسمی پارچه‌های بسته شده به دور علم باز می‌شود، علم را در یک پارچه می‌پیچند و درون خمره‌ای در مسجد قرار می‌دهند. روی علم باید کاملاً پوشانده شود تا کسی به آن دست نزند؛ سال بعد دوباره در مراسم علم‌بندی از آن استفاده می‌شود.
مراسم کرب‌زنی در لاهیجان
«کرب‌زنی» یکی از خاص‌ترین مراسم مردم گیلان در روزهای محرم است. این مراسم در واقع نوعی عزاداری مخصوص است که در شهر لاهیجان اجرا می‌شود. اعتقاد بر این است که اواخر قرن دوازدهم فردی به نام «محمد ابراهیم غبرائی» به کربلا رفت، او یک نوع عزاداری خاص را یاد گرفت و پس از بازگشت به شهر خود لاهیجان ریتم جدیدی برای آن اجرا کرد و مرثیه‌هایی را به زبان فارسی برای آن سرود. از آن زمان تاکنون، شب‌های محرم مراسم کرب‌زنی در محله «شعربافان» اجرا می‌شود.
در این مراسم «کرب‌زن‌ها» دو عدد چوب استوانه‌ای‌شکل با دسته‌ای چرمی در دست می‌گیرند و با ریتمی خاص و حرکاتی مخصوص این دو تکه چوب را زیر پا و پشت سر خود به هم می‌کوبند. مراسم کرب‌زنی لاهیجان در شب هشتم محرم و روز عاشورا اجرا می‌شود و مردم از سراسر شهرهای گیلان برای تماشای آن به منطقه شعربافان می‌آیند.
کرنانوازی در گیلان
یکی دیگر از آداب و رسوم مردم گیلان در ماه محرم که بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم‌آباد، واجارگاه و کلاچای اجرا می‌شود، «کرنانوازی» است. در این مراسم کرنانوازان در قالب گروه‌های ۱۰ نفره به همراه یک سرگروه شروع به نواختن کرنا می‌کنند. در این مراسم ابتدا سرگروه کرنا می‌زند و سپس بقیه افراد با هم به او پاسخ می‌دهند.
کرنا یک نوع آلت موسیقی بادی و بلند است که صدای بم و رسایی دارد. از آنجایی که این ساز سوراخ ندارد، با انگشتان نواخته نمی‌شود و فرد نوازنده تنها باید در آن بدمد. جنس بدنه کرنا از نی است و طول آن به دو تا چهار متر و گاهی بیشتر می‌رسد. سر کرنا حالتی عصایی شکل دارد و جنس بدنه آن در بخشی که صدا خارج می‌شود از جنس «کدو» است.