تکتم نیوز/نشریه علمی نیچر در سال ۲۰۲۰ مقاله‌ای با عنوان «طرف دیگر سطح تراز آب دریاها» (نتایج پژوهش‌های جمعی از دانشمندان آلمانی و هلندی) اعلام کرد سطح آب دریای خزر بر اساس سناریوهای مختلف تا پایان قرن حاضر ۹ تا ۱۸ ‌متر پایین خواهد آمد و سطح پهنه فعلی دریا ۲۴ تا ۳۴ درصد کوچک خواهد شد و هدف از برگزاری اجلاس یادشده تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، افزایش تعاملات اقتصادی و هماهنگی در زمینه توسعه پایدار و حفاظت محیط‌زیست در بزرگترین پهنه آبی بسته جهان اعلام شده است.
طبق گزارش نیچر شتاب کاهش آب در بخش‌های شمالی و کم عمق روسیه و ترکمنستان بیشتر خواهد بود و پیامدهای آن برای گونه‌های مختلفی مانند فک‌های خزر در فصل گرم تابستان جدی خواهد بود؛ کارشناسان ایرانی نیز در یکی ۲ سال اخیر هشدار داده‌اند کاهش سطح آب دریای خزر در قسمت جنوبی چالش‌هایی را در حوزه‌های بندری و اسکله‌ها، روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی، خشک شدن ذخایر آبی ساحلی مانند تالاب‌ها و خلیج‌ها، افزایش عرصه ساحل و برهم خوردن تعادل زیستی ایجاد کرده است.
با توجه به نظر کارشناسان اگر چه امروز پسروی آب دریا به ۲.۵ متر رسیده اما در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ پیشروی آب دریای خزر موجب نگرانی‌ مردم و مسئولان شده بود؛ لذا مدیریت این بحران تنها به دست یک کشور ممکن نیست؛ بلکه پنج کشور دارای ساحل و هشت کشور حوضه آبریز این دریا باید برای بهبود وضعیت فعلی همکاری کنند.

هشدار زمین شناسان درباره ناپدید شدن خزر
مهرماه امسال فرشید رمضانی مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی گیلان به کاهش ۲۵۰ سانتی‌متری سطح آب خزر از سال ۱۳۷۴ تاکنون اشاره کرد و گفت: این تغییرات به صورت تدریجی در حال وقوع است و مهمترین تاثیرات آن در سه حوزه اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی بوده است.
او اضافه کرد: در بعد اکولوژیک، تغییر در خطوط ساحلی و تالاب‌های ساحلی اتفاق افتاده است؛ در بخش اقتصادی، فعالیت‌های مرتبط با دریا مانند کشتیرانی و گردشگری ساحلی تحت تاثیر قرار می گیرند و در حوزه اجتماعی نیز جوامع محلی که وابستگی مستقیم به دریا دارند، با چالش‌های جدیدی روبرو خواهند شد.
رمضانی ادامه داد: کاهش سطح تراز آب دریای خزر از سال ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۴ درحالی اتفاق افتاد که سطح آب اقیانوس‌ها در همین دوره زمانی به‌طور میانگین سالانه حدود سه میلی‌متر افزایش داشت که نشان می‌دهد دریای خزر در مسیر تغییری جدی و بی‌سابقه قرار دارد.
وی ادامه داد: سرعت افت سطح آب خزر طی پنج سال گذشته چهار تا پنج برابر بیشتر از دوره‌های قبل بوده است؛ اگر این روند ادامه یابد، سطح آب سالانه حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر کاهش پیدا می‌کند که تقریبا معادل دامنه نوسانات فصلی طبیعی سطح آب خزر است و نشان می‌دهد وارد مرحله‌ بحرانی تغییرات تراز آب می‌شویم.
وی تاکید کرد: باتوجه به آنکه نوسانات سطح آب دریای خزر حدود ۱۰۰ برابر سریع‌تر از دریاها و اقیانوس‌های آزاد انجام می‌شود، این ویژگی منحصربه‌فرد موجب می‌شود تغییرات خط ساحلی در مناطق جنوبی خزر بسیار محسوس، سریع و تأثیرگذار باشد.

تالاب‌های ساحلی بزرگترین قربانیان کاهش تراز آب دریای خزر
رمضانی یکی از مهم‌ترین پیامدهای کاهش سطح آب دریای خزر را خشک شدن یا کاهش شدید سطح آب تالاب‌های ساحلی دانست و افزود: تالاب گمیشان، میانکاله، بخش‌هایی از پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر و زیباکنار از جمله زیست‌بوم‌هایی هستند که به‌شدت از پسروی آب خزر آسیب دیده‌اند.
وی تصریح کرد: خشک شدن این پهنه‌ها باعث از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی، افزایش شوری آب، تغییر ترکیب زیستی، کاهش جمعیت پلانکتون‌ها و تهدید گونه‌های مهمی مانند فُک خزری و برخی گونه‌های ماهیان خاویاری شده است.

گرمایش زمین و کاهش ورودی ولگا
رمضانی مهم‌ترین عامل تاثیر گذار بر کاهش سطح آب دریای خزر را گرمایش زمین و افزایش سرعت تبخیر آب اعلام کرد و افزود: تبخیر در دریای خزر پنج برابر بیشتر از بارانی است که برروی این دریا می‌بارد؛ عامل دیگر کاهش ورودی رودخانه‌ها، به‌ویژه رود ولگا است که بیش از ۸۰ درصد منابع آبی خزر را تأمین می‌کند؛ سدسازی‌های گسترده و برداشت بی‌رویه آب در حوزه آبریز ولگا تاثیر مستقیمی بر بیلان آبی خزر دارد.
وی تاکید کرد: سدسازی‌های گسترده و برداشت بی‌رویه آب در حوزه آبریز ولگا تاثیر مستقیمی بر بیلان آبی خزر دارد؛ فعالیت‌های انسانی از جمله ساخت‌وسازها، بهره‌برداری از منابع نفت و گاز، و تخلیه آلاینده‌ها به دریا هم وضعیت را بحرانی‌تر کرده است.
وی افزود: رهاسازی مواد آلاینده از پنج کشور ساحلی به داخل دریای خزر همچنان ادامه دارد؛ در ایران، رودخانه‌های مرکزی مازندران مانند بابلرود، نکارود، تجن و سرخ‌رود سالانه حجم زیادی از آلاینده‌ها را وارد آب‌های ساحلی می‌کنند؛ جریان‌های ساحلی از غرب به شرق نیز این آلودگی را در بخش شرقی دریا منتشر می‌کنند و وضعیت زیست‌محیطی را وخیم‌تر می‌سازند.

افزایش ناهنجاری آب و هوایی در حوزه خزر
نیما فرید مجتهدی یکی از کارشناس هواشناسی و دکتری آب‌وهواشناسی گیلان سال ۱۴۰۲ در خصوص برهم خوردن افزایش ناهنجاری آب و هوایی تعادل اکولوژیک در حوزه خزر هشدار داد و گفت: بررسی شرایط دما در فصل زمستان طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۱ حاکی از افزایش ناهنجاری مثبت تا ۲ درجه به‌ویژه در مناطق شمال و شمال‌غربی دریای کاسپین است که موجب از بین رفتن تعادل اکولوژیک در حوزه دریای خزر شده است؛ به عنوان ‌مثال در آبادی لَسکوکلایه در شهرستان آستانه در استان گیلان خط ساحلی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۰۰ متر عقب‌نشینی کرده‌است.
وی در زمینه این موضوع که آیا منطقه ساحلی کاسپین می‌تواند محلی برای جولانِ توفان‌های محلی گردوخاک باشد؟ پاسخ می دهد : بله ومستندات این مساله نیز موجود است با نگاهی به زمین و شکل‌های موجود در نوار ساحلی می‌توان فعالیت نسبی سامانه فرسایش بادی در منطقه را مشاهده کرد؛ وجود ماسه و همچنین عامل فرسایش یعنی باد که هر دو به شکل نسبی مناسب در منطقه وجود دارد منجر به ایجاد اشکال فرسایش بادی در پسکرانه خط ساحلی در بسیاری از سواحل جنوبی دریای کاسپین حداقل در مناطقی که کمتر دچار ساخت‌وساز شده‌اند دید که نمونه بارز آن اشکال انباشتی برخان (پارابولیک) مشابه بیابان است.

کاهش ۲۵ سانتیمتری تراز آب دریای خزر تا پایان ۲۰۲۵
سرگئی شیپولین مقام موسسه تحقیقات شیلات و اقیانوس شناسی روسیه نیز اول شهریور ماه ۱۴۰۴ در خبری که در ایرنای مسکو منتشر شده است، اعلام کرد: تراز آب دریای خزر تا پایان سال جاری میلادی (دی‌ ۱۴۰۴) ممکن است حدود ۲۵ سانتیمتر دیگر کاهش یابد که این وضعیت، شدیدترین روند کاهش عمق این دریا در پنج سال گذشته خواهد بود.
وی اضافه کرد: در طول ۳۰ سال گذشته، بالاترین تراز آب دریای خزر در سال ۱۹۹۴ ثبت شده است و از آن زمان تاکنون این شاخص در حال کاهش بوده است؛ بیشترین افت تراز آب دریای خزر در پنج سال گذشته و پس از سال ۲۰۲۰ رخ داده است و امسال کمتر از هر سال دیگری خواهد بود.

تقویت همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه محیط ‌زیست
شینا انصاری معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و کنستانتین کاساچف نایب رئیس شورای فدراسیون (مجلس سنا) روسیه دوم خردادماه ۱۴۰۴در حاشیه نشست بین المللی زیست محیطی نوسکی سن پترزبورگ روسیه معاهده جامع مشارکت راهبردی میان دو کشور را امضا کرد و تشکیل کارگروه ویژه منطقه‌ای با مشارکت تمام کشورهای ساحلی را ضروری دانست و با اشاره به ترکیب مرگبار تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناپایدار هشدار داد: این پهنه آبی ارزشمند را به سوی فاجعه‌ای اکولوژیک سوق داده است.
وی بر ضرورت بازنگری در طرح‌های سدسازی و تخصیص حق‌آبه دریای خزر از طریق مذاکرات فنی و دیپلماتیک با کشورهای بالادست تاکید کرد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است و افزود: خشک‌شدن تدریجی بستر دریا، کانون‌های جدید گردوغبار ایجاد کرده که سلامت عمومی و حاصلخیزی اراضی کشاورزی را به مخاطره انداخته است.

کنوانسیون تهران، ابزاری قدرتمند برای حل چالش‌های دریای خزر
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه این چالش‌ها، راه‌حل‌هایی نیز دارند که در سایه همکاری و همبستگی منطقه‌ای قابل دستیابی هستند، تصریح کرد: کنوانسیون تهران به عنوان چارچوب همکاری زیست‌محیطی منطقه، می‌تواند و باید به ابزاری قدرتمند برای اقدامات عملی تبدیل شود.
انصاری با بیان اینکه دریای خزر میراث مشترک همه ماست و حفاظت از آن مسئولیت جمعی ما محسوب می‌شود، گفت: امروز زمان آن فرا رسیده که با عبور از مرزهای سیاسی و اختلافات احتمالی، دست در دست یکدیگر برای نجات این گنجینه طبیعی بی‌نظیر تلاش کنیم.

کاهش تراز آب خزر در دستور کار اجلاس استانداران کشورهای ساحلی
هادی حق‌شناس استاندار گیلان با اشاره به کاهش مستمر سطح آب دریای خزر گفت: این موضوع به‌عنوان یکی از محورهای اصلی نخستین اجلاس استانداران کشورهای حوزه خزر در رشت بررسی خواهد شد.
وی با بیان اینکه علت دقیق نوسانات سطح آب خزر از سوی هیچ‌یک از کشورهای ساحلی به‌صورت قطعی مشخص نشده است، گفت: این نوسانات طی یک قرن گذشته ابتدا در دوره‌های ۵۰ ساله و سپس ۲۰ ساله رخ داده و اکنون با عقب‌نشینی حدود ۲/۶ تا ۲/۷ متری سطح آب، نگرانی‌های مشترک منطقه‌ای ایجاد کرده است.
استاندار گیلان کاهش تراز آب خزر را مسئله‌ای فرامنطقه‌ای دانست و افزود: کاهش سطح آب در آینده می‌تواند بر عملکرد برخی بنادر از جمله آستراخان و اولا که ماهیت رودخانه‌ای دارند، اثرات بسیار جدی بگذارد؛ درحالی‌که بندر کاسپین همچنان توان ادامه فعالیت با عملیات لایروبی را خواهد داشت.
حق شناس به اهمیت همکاری‌های فراملی برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی، دریای خزر نیز اشاره کرد و این همکاری‌ها را یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های استان‌های شمالی ایران دانست.
وی با بیان اینکه دریای خزر فرصتی برای همکاری و هم‌افزایی کشورهاست، از دولت روسیه، شهرداری مسکو و مجمع بریکس برای ایجاد فرصت تبادل نظر قدردانی کرد.
حق شناس در نشست بریکس در مسکو نیز پیشنهاد داد برای برون رفت از این بحران باید «مدیریت هوشمند آب، تصفیه و بازیافت با فناوری‌های نوین، حفاظت از تالاب‌ها، بیوتکنولوژی و حکمرانی یکپارچه منابع آب» داشت.
استاندار گیلان افزود: یک کره زمین بیشتر نداریم لذا کشورها باید از تجربه‌های یکدیگر بهره‌مند شوند تا راه‌حل‌های مشترک برای نجات زمین پیدا شود.

اجرای طرح مدیریت جامع مناطق ساحلی (ICZM)
رمضانی مدیرکل زمین شناسی و اکتشافات معدنی گیلان مهم‌ترین راهکار مقابله با بحران کاهش تراز آب دریای خزر را اجرای طرح مدیریت جامع مناطق ساحلی (ICZM) دانست و گفت: نبود بودجه کافی، چندپارگی در تصمیم‌گیری و ضعف مشارکت ذی‌نفعان از موانع اصلی اجرای موفق ICZM در کشور است.
مجتهدی کارشناس هواشناسی و دکتری آب‌وهواشناسی گیلان نیز ارزیابی فراگیر حداقل میان دستگاه‌ و مراکز متعدد پژوهشی مستقر در کشور را برای دستیابی به دیدگاهی جامع و نظری مستقل در زمینه سناریوهای پیش رو نخستین گام برای کاهش مخاطرات پسروی آب دریای خزر دانست.
گیلان ۲۷ و ۲۸ آبان ماه میزبان اجلاس استانداران حاشیه دریای خزر با شعار «خزر، پل دوستی و توسعه منطقه‌ای» است؛ چشم‌انداز همکاری‌های منطقه‌ای اجلاس رشت فرصتی برای شکل‌گیری گفت‌ و گویی تازه میان مدیران اجرایی مناطق ساحلی کشورهای حاشیه خزر است، محورهای اصلی این نشست شامل توسعه پایدار، حفاظت از محیط‌زیست دریایی، همکاری‌های بندری، گردشگری و ترانزیت خواهد بود.
به گفته تحلیلگران، تمرکز بر همکاری‌های محلی و منطقه‌ای می‌تواند به ایجاد شبکه‌ای از استان‌ها و مناطق همکار در اطراف خزر منجر شود، شبکه‌ای که از سطح روابط دولتی فراتر رفته و بنیان توسعه‌ای پایدار برای آینده این پهنه آبی فراهم کند اجلاس استانداران استان‌های ساحلی کشورهای حاشیه دریای خزر در شرایطی برگزار می‌شود که کشورهای حاشیه خزر بیش از هر زمان دیگری به همکاری‌های محلی، اقتصادی و زیست‌محیطی به ویژه تهدید پسروی آب دریای خزر نیاز دارند و استان‌های ساحلی، خط مقدم این همکاری‌های تازه محسوب می‌شوند.