تکتم نیوز/از آیت الله منتظری ۲۰ سال پیش این استفتاء انجام شد: «همانطور که حتماً در جریان قرار گرفته‌اید مدتی است که در شهر‌های مختلف ایران به اسم برخورد با بدحجابی و امر به معروف، جوانان را در خیابان به بهانه حجاب غیراسلامی دستگیر و بازداشت می‌کنند و حکم جریمه و شلاق در مورد این افراد اجرا می‌شود. حضرتعالی که از مراجع بزرگ شیعه هستید آیا برخورد‌های فوق را به بهانه اصلاح جامعه از نظر دین اسلام صحیح می‌دانید؟ و آیا به اعتقاد شما چنین برخورد‌هایی نتیجه بخش خواهد بود؟». ایشان در پاسخ نوشتند: «امر به معروف و نهی از منکر با تحقق شرائط واجب است. ولی این قبیل کار‌ها ایذاء و عقده‌گشایی است، نه امر به معروف؛ و صد‌در‌صد نتیجه معکوس دارد.»
اخیراً همایشی در تهران با عنوان «اندیشه‌ها و آرا آیت‌الله منتظری با موضوع حقوق بشر» در تهران برگزار شد. در این کنفرانس که با حضور جمعی از شاگردان و علاقه‌مندان آیت‌الله منتظری و برخی چهره ها مانند حجت الاسلام ابطحی (رئیس دفتر سید محمد خاتمی)، محمدحسن ضیایی‌فر دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی، حبیب الله پیمان و چندی دیگر از پژوهشگران حوزه فقه و حقوق بشر برگزار شد، آراء و اندیشه‌های این فقیه پر آوازه از جنبه‌های مختلف مورد واکاوی قرار گرفت.

با توجه به برگزاری نشستی در خصوص آرا و اندیشه‌های آیت الله منتظری، به صورت کلی فکر می‌کنید چرا طرح دیدگاه‌های فقهی ایشان در زمانه فعلی ضروری است؟
در سال‌های اخیر به کرات توضیح داده‌ام که اَبَربحران ایران، مسئله حقوق بشر است و توضیح دادم که چگونه مشکلات اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، اجتماعی نتیجه فقدان حقوق بشر است. اگر این فرض را بپذیریم با توجه به اینکه دیدگاه‌های فقهی دو دهه واپسین عمر ایشان صبغه جدی حقوق بشری دارد، ضرورت آن روشن می‌شود. به عبارت دیگر بحث درباره دیدگاه ایشان دقیقاً به روزترین مسئله ماست مانند بحث “حقوق مخالفان و وفاق” که در نشست اخیر برگزار شد که اگر امروز به آن توجه نشود فردا موجودیت کشور در خطر خواهد بود و یا فتوای ایشان در مورد ارتداد و عدم مجازات برای صرف تغییر عقیده.

آیت الله منتظری حجاب را اجباری نمی‌دانست

نظر آیت الله منتظری در خصوص اداره جامعه بر اساس قوانین فقهی چه بود؟ به نظرتان ایشان که یک مرجع تقلید شیعی بودند، حجاب اختیاری را جز حقوق زن می دانستند؟

اول انقلاب که تصور برای بسیاری از بزرگان و فقیهان وجود داشت که فقه پاسخگوی تمام نیاز‌های بشر است و یک انتظار حداکثری از دین داشتند ایشان هم مانند دیگران تصور می‌کردند می‌شود بر اساس قوانین فقهی موجود جامعه را اداره کرد؛ هرچند اگر فقه در ۲۰۰ سال قبل در جا نزده و به روز شده بود قضیه متفاوت بود. فقه بجز بخش عبادات، بقیه اش در واقع یک مجموعه حقوقی است. همانطور که در همه جای دنیا پارلمان‌ها برای به روز کردن قوانین و وضع قوانین جدید متناسب با نیاز‌های جدید عمل می‌کنند و اگر بخواهند قوانین قدیمی را همچنان تحمیل کنند جامعه به انحطاط و نظام حقوقی هم به ابتذال کشیده می‌شود، احکام اجتماعی، اقتصادی فقه هم باید متناسب با نیاز‌های عصر باشد. اما نکته مهمی که در در فقه سنتی هم مورد توجه بوده ولی در دیدگاه‌های آیت الله منتظری شأنیت بالایی داشت، مرجعیت عرف در اجتهاد و وضع قوانین جدید است. عقل و اجماع در کنار کتاب و سنت جزو منابع اجتهاد و استنباط هستند. از همه اینها مهم‌تر اینکه ایشان قائل به اصالت خواست و رای مردم در امور مدنی و حکومتی بود لذا معتقد بود که اجرای قوانین اعم از قوانین عرفی و شرعی، فقط در صورتی که جامعه بپذیرد میسر است و در غیر این صورت هیچکس حق تحمیل آن را به زور ندارد. اتفاقاً یکی از نمونه‌های مشخص آن بحث حجاب است که در سوال مطرح کرده‌اید. حدود ۲۰ سال پیش زمانی که هنوز موضوع حجاب به این حد از بحرانی شدن هم نرسیده بود ایشان با وجود اینکه قایل به وجوب حجاب بود، اما واجب بودن را غیر از اجباری بودن می‌دانست. نماز هم واجب است، اما نه حکومت و نه هیچکس دیگر حق اجبار یا تحمیل مجازات برای استنکاف از آن را ندارد. از آیت الله منتظری ۲۰ سال پیش این استفتاء انجام شد: «همانطور که حتماً در جریان قرار گرفته‌اید مدتی است که در شهر‌های مختلف ایران به اسم برخورد با بدحجابی و امر به معروف، جوانان را در خیابان به بهانه حجاب غیراسلامی دستگیر و بازداشت می‌کنند و حکم جریمه و شلاق در مورد این افراد اجرا می‌شود. حضرتعالی که از مراجع بزرگ شیعه هستید آیا برخورد‌های فوق را به بهانه اصلاح جامعه از نظر دین اسلام صحیح می‌دانید؟ و آیا به اعتقاد شما چنین برخورد‌هایی نتیجه بخش خواهد بود؟». ایشان در پاسخ نوشتند: «امر به معروف و نهی از منکر با تحقق شرائط واجب است. ولی این قبیل کار‌ها ایذاء و عقده‌گشایی است، نه امر به معروف؛ و صد‌در‌صد نتیجه معکوس دارد.» در سخنانی دیگر به نحو دقیقتری تبدیل شدن مسئله روسری را به نافرمانی مدنی و مبارزه منفی پیش بینی کرده و گفتند: «اگر حاکمیت وظایف خودش را در بخش‌های دیگر انجام ندهد و افراد به مبارزه منفی با او روی آورند جامعه زنان نیز با عدم رعایت حجاب نافرمانی می‎کنند. در این شرایط اگر حاکمیت اسلامی به اعمال روش‌های قهرآمیز مبادرت کنند قطعاً نتیجه عکس خواهد گرفت و نافرمانی را از حجاب به دیگر عرصه‌ها گسترش می‎دهد» (پاسخ به پرسش‌های دینی، جلد اول، صفحه ۳۶۱)